تجلّی شطرنج در ادب پارسی
تذكره شعرای شطرنج
تحقيق و گردآوری:
احمد میرزنده دل
خوشنویسی ابيات برگزیده:
استاد کامران عباسی
سال انتشار: ١٣٩٣
به نام خدايي كه توفيق از اوست
دل زنـده را نور تحقيق از اوست
(عماد فقيه كرماني)
شطرنج يا "نبرد انديشه‌ها"، اين فكري‌ترين بازي ابداعي بشر كه بخت و اقبال را در آن راهي نيست، به دليل نقش تعيين‌كننده و انكارناپذير پيش‌انديشي، بازانديشي و آخرانديشي در آن، از ديرباز جايگاهي ويژه در نزد ايرانيان داشته كه جلوه‌اي از آن در متون منظوم و منثور كهن زبان فارسي و همچنين آثار ادباي معاصر مشهود است. مضامين دقيق به كار رفته در آثار سخنوران بزرگ زبان فارسي كه حاوي اصطلاحات شطرنج مي‌باشد، بدون ترديد دلالت بر آشنايي و در مواردي، تسلّط و استادي ايشان در شطرنج دارد. برخورداري از دانش بازي شطرنج كه لازمة خلاقيّت ذهني و امروزه به اعتقاد برخي، موجب تقويت حافظه و قدرت تمركز فرد نيز مي‌گردد، چنانكه صرّاف خوارزمي نيز به زبان حال از شطرنج نقل كرده است كه "من عقل زيادت كنم و محنت كم"، در مقاطعي از تاريخ اين سرزمين، از جمله الزامات گزينش خواص بارگاه سلاطين تلقّي گرديده، تا جايي كه در "قابوسنامه" به عنوان يكي از فضيلت‌هاي لازم براي ندماي پادشاهان ذكر شده است(1).
به استناد افسانه‌هاي هندي، شاه هندوستان روزي يكي از برهمنان هندي موسوم به "صعصعه" يا "صصه"(2) را فراخوانده و از وي درخواست ابداع نوعي بازي را نمود كه نه تنها برد و باخت در آن، در گرو بخت و اقبال نبوده و طاس را در آن نقشي نباشد، بلكه تقويت قواي ذهني، دورانديشي و آينده‌نگري، داوري و قضاوت، تحمّل و شكيبايي، مآل‌انديشي و تدبّر و همچنين قابليّت تجزيه و تحليل مسائل پيچيده و بغرنج، از جمله دستاوردهاي آن بازي باشد.
"صصه" بازي موسوم به "چاتورانگا"(3) را ابداع نمود. در اين بازي نبردگونه، براي نخستين بار از واژگان نظامي استفاده شد. آلات بازي را مهره‌هايي تشكيل مي‌دادند كه وي آنها را "راجه"(4) (شاه)، "ستاپاتي"(5) (وزير يا ملكه)، "گاجا"(6)(فيل)، "اشوا"(7) (اسب)، "راتا"(8) (رخ) و "ساينيك"(9) (پيادگان يا پياده نظام)، نام نهاد.
مسألة رياضي "تضعيف خانه‌هاي شطرنج" هم مورد توجّه رياضي‌دانان بوده، هم سخن‌سرايان بزرگ اين مرز و بوم به آن اشاره كرده‌اند. به روايتي منشأ آن را درخواست شاه هند از ابداع‌كنندة شطرنج دانسته‌اند، مبني بر اينكه چه پاداشي را در ازاي ابداع آن از وي انتظار دارد و پاسخ او به شاه چنين بوده كه براي خانة اوّل شطـــرنج، فقط
---------------------------------------------------------------------------------------
1- در كتاب "ديسيپلينا كلريكاليس" (Disciplina Clericalis / “A Discipline for Scholars” يا "آيين دانشوران") اثر "پيتر
آلفونسي" Peter Alfonsi)، مهارت در شطرنج بعنوان يكي از هفت هنر لازم براي شواليه‌گري آورده شده است.
2- Sissa 3- Chaturanga
4- Rajah (King) 5- Senapati (Queen)
6- Gaja (Bishop) 7- Ashwa (Knight)
8- Ratha (Rook) 9- Sainik (Pawns)